تاریخچه حمام های ایرانی، گرمابه های قدیمی

یکی از مهمترین مولفه های معماری ایران حمام ها هستند. حمام و گرمابه در ایران قدمی صرفا کاربرد بهداشتی ندارد بلکه محلی برای تصمیم گیری های مهم مردم آن زمان، تشکیل محافل فرهنگی و تقویت فولکلور محلی است. با معرفی تاریخچه گرمابه های ایرانی و معروف ترین حمام های سنتی ایران با ما همراه باشید.

 

حمام و گرمابه ایرانی در گذر تاریخ

در ایران و در آیین های میترائیسم، مزدیسنا و زرتشت و همچنین دین مبین اسلام به کرات به پاکیزگی جسم و روح تایید داشتند. به همین دلیل در سراسر قلمرو ایران زمین حمام ها از جایگاه ویژه ای برخوردار بودند. بنا به گفته موبد اردشیر خورشیدیان، رئیس انجمن موبدان ایران، ایرانیان نخستین قوم در جهان هستند که برای شست‌وشو، به ساخت گرمابه پرداختند.

قدیمی ترین گرمابه های ایران

شاید یکی از کهن ترین حمام ها یا به عبارتی گرمابه ها، گرمابه موسوم به قلعه آب گرم در شمال غربی سمنان باشد. این مجموعه از خانه، حمام و کاروانسرا تشکیل شده است.
از قدیمی ترین حمام های عمومی، حمام بندر تجاری سیراف است که در قرن سوم هجری قمری در کنار بازار و مسجد جامع احداث شده بود، متاسفانه در دوره های بعدی ویران شد. در دوره سلجوقی و در ادامه رونق ساخت حمام های عام المنفعه دو گرمابه در ویرانه های شهر جرجان و در حاشیه معبد آناهیتای کنگاور پدیدار شد.

 

 

رواج ساخت بناهای عام المنفعه در ایران از ایلخانان یا صفویه

در دوره ایلخانی به ویژه پس از اصلاحات غازان خان، عصر ساخت بناهای عام المنفعه شتاب زیادی گرفت. در شهر هایی مانند مراغه، تبریز، اردبیل، سلطانیه، کیش و تخت سلیمان گرمابه های زیادی ساخته شد. اما بی شک عصر شکوفایی ایجاد حمام را باید در دوره صفویه دانست. در دوره صفوی گرمایه ها در سراسر ایران به صورت یک دست و با توجه به معماری و زیبایی ظاهری ساختمان داخلی و خارجی بنا گسترش یافت.
در سفرنامه شاردن اینگونه ذکر شده است که اصفهان دارای 162 مسجد، 48 مدرسه، 1082 کاورانسراو 272 حمام یوده است. حمام های زیبای ایرانی در دوره صفویه همچون گرمابه گلشن لاهیجان، خان و گنجعلی خان کرمان، علی قلی آقا، حمام شاه اصفهان و حمام رِهنان نشان دهنده ذوق معماران ایرانی در آن دروه بوده است.
پس از صفویه حمام ها به سبک معماری اصفهان ادامه یافت و حمام های وکیل شیراز (زندیه)، حمام چهار فصل (اراک) و حضرت یا پهنه (سمنان) و مصباح کرج (متعلق به دوره قاجار) ادامه یافت.

معماری گرمابه و فضاهای مختلف حمام های ایرانی

اصلی ترین بخش های کالبدی- فضایی حمام به نام های بینه، میان در و گرم خانه هستند که بر اساس طب سنتی- ایرانی- اسلامی طراحی بخش های مختلف به سه صورت سرد، معتدل و گرم شناخته می شد.
ساختمان حمام ها بر اساس چهار طبع اصلی در طب کهن بنا شده است: گرم، سرد، خشک و تَر. در گذشته و در طب سنتی که امروزه نیز رواج یافته است، سلامت انسان را در تعادل بین این طبع ها می دانستند.
هر فضا با راهرو و هشتی از فضا های دیگر جدا می شد تا دما و رطوبت هر فضا، نسبت به فضای مجاور و خروج ناگهانی به فضای سرد را تا حد زیادی بکاهد.

سردخانه یا بینه

خانه اول به عنوان سرد خانه، رخت کن یا بینه نام داشت که سرد و خشک بود و معادل فصل پاییز طراحی شده بود که در آن خلط سودا در بدن انسان ایجاد می شود. در سردخانه یا بینه که عموما به شکل هشت ضلعی و سقف گنبدی ساخته می شد، سکوهایی وجود داشت که تشک و یا فرش در آن می گستراندند و مردم در این فضا لباس از تن بیرون می آوردند.
عموما برای تزئین این فضا از سنگ یا کاشی استفاده می شد و در سقف گنبدی شیشه هایی به نام جام خانه قرار می گرفت. با برداشتن جام ها (که عموما از جنس سفال کروی شکل بودند) دمای بینه متناسب با فصل ها تعدیل و محیط ضد عفونی می شد.

 

میان در

خانه دوم یا "میان در" بود که مزاج آن تر و سرد بود و معادل با فصل زمستان بود که خلط بلغم در انسان غلبه پیدا می کرد. ارتباط بینه با گرم خانه از طریق "میان در" صورت می گرفت. این فضا به شکل دهلیزی و پر پیچ و خم بود که بعضا با استفاده از هشتی کوچکی ساخته می شد. تا فرد بتواند با تاخیر از گرم خانه به درون بینه پا بگذارد و همچنین گرما و حرارت انباشته شده در گرم خانه به یکباره از آن خارج نشود و انرژی هدر نرود.

 

گرمخانه

خانه سوم یا گرم خانه مزاج گرم و تر دارد و معادل با فصل بهار است که خلط خون در بدن انسان ایجاد می شود. این محل جای زدودن چرک و شستشو بود. معمولا به شکل هشت گوش یا چهار گوش و با دیوارهای ضخیم ساخته میشد که کف آن را قیراندود می کردند و روی آن را با ساروج می پوشاندند. سقف گرم خانه از سقف بقیه بنا ها مرتفع تر بود و طاق اصلی آن جام خانه داشت که در حکم چراغ ها و سیستم روشنایی بود. اما اینکه چرا از شمع و یا چراغ نفتی برای روشن کردن فضای داخلی استفاده نمی شد را بتوان به دلیل مشکلات تنفسی احتمالی ایجاد شده از آن ها دانست. به همین دلیل استفاده از جام ها به شکل عدسی ها برای نورپردازی داخل بناها استفاده می شد.

 

خزینه

در گرم خانه خزینه آب گرم و مخرن آب سرد وجود داشت. در کف خزینه صفحه ای فلزی به قطر 60 الی 110 سانتی متر قرار داشت که حد فاصل بین آب و آتش بود.

 

 

معروف ترین گرمابه ها و حمام های قدیمی ایرانی

• حمام فین کاشان
• گرمابه حاج محمد رحیم (صفا) قزوین
• حمام وکیل کرمان
• حمام شیخ بهایی اصفهان
• حمام گنجعلی خان کرمان
• حمام تاریخی ظهیر الاسلام اردبیل
• حمام چهار فصل اراک
• حمام وکیل شیراز
• حمام سلطان امیر احمد